Áfengi í verslanir: Dæmin sýna að Costco fær sínu framgengt

„Einkavæðing á smásölu áfengis er skilvirkasta leiðin til að fá Íslendinga til að drekka meira áfengi,“ sagði Tim Stockwell, forstöðumaður Miðstöðvar vímuefnarannsókna í Bresku Kólumbíu í Kanada og prófessor við Háskólann í Viktoríu í Kanada, á opnum fundi í Háskóla Íslands á miðvikudag.

Stockwell kynnti niðurstöður nýrrar úttektar um áhrif þess að einkavæða smásölu áfengis í salnum Bratta í Stakkahlíð í Reykjavík en fyrir fundinum stóðu bindindissamtökin IOGT á Íslandi, félag áhugafólks um forvarnir og heilsueflingu (FRÆ) og Háskóli Íslands.

Stockwell fór fyrir alþjóðlegum hópi vísindamanna sem rannsakaði líkleg áhrif þess að einkavæða smásölu áfengis fyrir sænsku áfengisverslunina, Systembolaget.

Í samtali við Vísi eftir fundinn sagði hann það ávallt val íslensku þjóðarinnar þegar hann var spurður hvort að það væri góð hugmynd að einkavæða smásölu áfengis hér á landi.

„Mitt framlag hér var að reyna að draga saman reynslu annarra landa. Rannsóknir sýna að ef þér er umhugað um heilbrigði og öryggi þjóðar, þá sé það nánast alltaf slæm hugmynd að einkavæða,“ sagði Stockwell. 

Ríkiseinokun tryggir ekki árangur

Þegar hann kynnti niðurstöður sínar á miðvikudag sagði hann einokun ríkisins á smásölu áfengis ekki tryggja árangur í áfengisforvörnum, en veitti þó mun fleiri tækifæri til þess. Hans rannsóknir sýni að það sé mun auðveldara að fara úr ríkiseinokun í einkavæðingu heldur en úr einkavæðingu í ríkiseinokun, það sé nánast ómögulegt. 

Hann sagði fyrirkomulagið á einokun íslenska ríkisins á smásölu áfengis geta verið betra. Hans persónulega skoðun sé sú að Áfengis og tóbaksverslun ríkisins ætti að heyra undir heilbrigðisráðuneytið í stað fjármálaráðuneytisins.

„Það myndi samt skila tekjum til ríkisins en einnig bæta heilsu þjóðarinnar,“ sagði Stockwell.

„Ég myndi giska á að þið væruð með 55 til 60 prósent af ákjósanlegri áfengisstefnu. Þjóðin hefur ágætt aðgengi að áfengi en áfengið er ekki það ódýrt að ungt fólk og þeir sem eru veikir fyrir geta orðið auðveldlega ölvaðir með ódýru áfengi.“

Costco beitti sér verulega í áfengiskosningu í Washington

Á fundinum fór hann yfir hvernig einokun Washington-ríkis í Bandaríkjunum á smásölu á sterku áfengi var afnumin í atkvæðagreiðslu meðal íbúa árið 2011.

Í Bandaríkjunum eru mismunandi lög yfir sölu áfengis. Sum ríkin eru með söluna sínum snærum, önnur með söluna algjörlega frjálsa en önnur leyfa frjálsa sölu á bjór og léttvíni en sjá svo um sölu á sterku áfengi sjálf.

Washington-ríki var með frjálsa sölu á bjór og léttvíni en sala á sterku áfengi var í höndum ríkisins.

Fyrir hafði verslunarkeðjan Costco barist fyrir því að fá að selja sterkt áfengi í ríkinu í heildsölu en seinna meir fór keðjan í mikla baráttu fyrir því að fá að selja það í smásölu. Costco lagði 22,5 milljónir dollara, andvirði 2,3 milljarða íslenskra króna miðað við gengi dagsins í dag, í kosningabaráttuna. Svo fór að 60 prósent kjósenda kusu með því að einkavæða smásölu sterks áfengis í ríkinu. Var framlag Costco í þessa baráttu það langmesta.

Í umsögn Embættis landlæknis Íslands á afleiðingum þess að gefa smásölu áfengis frjálsa hér á landi kemur fram að ávinningur íbúa í Washington-ríki hafi verið rýr eftir breytinguna, sem tók gildi í ríkinu árið 2012. Áfengisverð hækkaði strax um 12 prósent en það er rakið til mikilla skattahækkana sem fylgdu í kjölfarið.

Í úttekt embættisins kemur fram að Costco, ásamt öðrum stórum verslunarkeðjum, hefði hagnast mest á þessari breytingu sem leiddi til þess að markaðinum er stjórnað af stórum verslunarkeðjum.

Í könnun sem var birt í júní árið 2016 kom fram að þeir sem greiddu atkvæði með þessari breytingu voru átta sinnum líklegri til að breyta atkvæði sínu, fjórum árum eftir að sala á sterku áfengi var gefin frjáls.

„Sérfræðingar í að fá lögum breytt“

„Costco gæti haft áhrif á stöðu áfengissölu á Íslandi,“ sagði Stockwell aðspurður í samtali við Vísi.

„Þannig starfa þeir! Þeir eru risastórir, mjög valdamiklir og sérfræðingar í að fá lögum breytt eftir því hvernig þeim hentar á hverjum markaði,“ segir Stockwell.

Hann segir Costco hafa dottið í lukkupottinn í Washington-ríki þegar selja mátti sterkt áfengi í smásölu.

„Við þekkjum þetta í Bretlandi þar sem matvöruverslanir mega selja áfengi. Langtímaáhrifin eru þau að matvaran hækkar í verði en áfengið verður ódýrara. Þeir nota ódýrt áfengi til að fá fólk inn og viðskiptavinirnir horfa á verð á víni og bjór og spá ekki í matverði. Út frá heilbrigðissjónarmiði er það slæmt því þá verður hollur matur dýr og áfengi ódýrt.“

„Geta boðið allskonar hvata“

Stockwell segir Costco eiga eftir að ganga svo langt að beita þrýstingi hér á landi.

„Þetta er risafyrirtæki og þeir geta boðið allskonar hvata, sem er ekki endilega ólöglegt, en risastórt alþjóðlegt fyrirtæki hefur mörg úrræði. Costco er til dæmis með fjölda lögfræðinga og munu senda fleiri slíka en nokkur annar,“ segir Stockwell og heldur því fram að oft sé auðvelt að hafa áhrif á eftirlitsaðila.

„Í Bandaríkjunum fer ég á fundi með þeim aðilum sem hafa eftirlit með áfengissölu í öllum ríkjunum og ég spyr þá hvaðan þeir fá sínar upplýsingar og þeir svara að þær komi frá iðnaðinum. Ég spyr þá hvers vegna þeir hafi ekki upplýsingar frá heilbrigðisgeiranum en þeir svara að þeir hitti þá fulltrúa sjaldan. Lögfræðingar fyrirtækjanna sem selja áfengi hafa áhrif á markaðinn og berjast innbyrðis. En saman geta þeir gert aðstæðurnar sér hagfelldar,“ segir Stockwell. 

Hafa styrkinn í breytingar

Þegar hann er spurður hvort Ísland sé það stór markaður að Costco muni eyða kröftum sínum í slíka baráttu segir hann að það þurfi einfaldlega að spyrja hversu mikið fyrirtækið græðir á núverandi fyrirkomulagi og hversu mikið mun það græða ef það fengi að selja almenningi áfengi í versluninni.

„Ég þori að veðja að þeir hittist reglulega á fundum til að breyta stefnu á þeim mörkuðum sem þeir starfa, eru örugglega með tvo til þrjá lögfræðinga að störfum við það,“ segir Stocwell og bendir á að tugir lögfræðinga hafi verið að störfum í Washington-ríki þegar umræðan um frjálsa sölu á sterku áfengi fór fram.

„Ísland er minni markaður en það myndi borga sig fyrir þá að reyna að breyta honum og þeir hafa styrkinn í það.“

Bentu ráðamönnum á hvað færi betur á að breyta

Þegar fregnir fóru að berast af komu Costco til Íslands var greint frá því að Costco leitaðist eftir því að fá undanþágur fyrir starfsemina, og var áfengislöggjöfin nefnd í því samhengi.

Ragnheiður Elín Árnadóttir, þáverandi iðnaðar- og nýsköpunarráðherra, sagði í samtali við fréttastofu Ríkisútvarpsins árið 2014 að hún hefði hitt fulltrúa Costco oftar en einu sinni og viðræðurnar væru á borði margra ráðuneyta.

Hún greindi frá því síðar í Viðskiptablaðinu að forsvarsmenn Costco hefðu ekki gert kröfu um að reglugerðum og lögum um lyf, innflutning á kjöti og áfengi yrði breytt til þess að þeir kæmu til landsins.

Þeir hefðu vissulega bent á að einstaka atriði sem þeir teldu að færi betur á að breyta, en engar kröfur hafi þó komið fram um slíkt af þeirra hálfu.

Olís fékk nei en Costco já

Í vikunni hélt Íslandsbanki árlegt fjármálaþing sitt á Hilton Hotel Nordica í Reykjavík. Þar var staða smásöluverslunar á Íslandi rædd vegna komu Costco.

Jón Ólafur Halldórsson, forstjóri Olís, hélt því fram að jafnræðisreglan hefði verið brotin þegar Garðabær ákvað að veita Costco leyfi fyrir bensínstöð í Kauptúni. Garðbær hefði hafnað Olís nokkru áður um leyfi á sama svæði.

Í samtali við Vísi segir Jón Ólafur að ætlun Olís hefði verið að þjóna Toyota í Kauptúni með þessum dælum. Þær yrðu staðsettar fyrir framan Toyota-húsið í Kauptúni en einnig opnar almenningi.

Hann segir Garðabæ hafa hafnað Olís á sínum tíma með þeim rökum að um væri að ræða viðkvæmt vatnsverndarsvæði. Olís hefði haft skilningi á því en skömmu síðar sótti Toyota aftur um leyfi og fékk samþykki fyrir dælum frá Olís, en þó með þeim kvöðum að þær yrðu í portinu á bak við Toyota-húsið og ekki fyrir almenning.

Það kom því Jóni og öðrum hjá Olís í opna skjöldu þegar Costco fékk leyfi til að setja stærstu bensínstöð landsins á sama svæði sem þeim hafði verið hafnað um, meðal annars með þeim rökum að þar væri há grunnvatnsstaða og um viðkvæmt vatnsverndarsvæði að ræða.

Við leyfisveitinguna fyrir Costco hefði Garðabær vísað í leyfi sem Toyota hafði fengið fyrir eldsneytistönkum, sem voru þó staðsettir á bak við hús og ekki með aðgengi fyrir almenning.

Þrýstingur frá fyrirtækjum ekki nýr af nálinni

Ef svo færi að Costco myndi beita sér opinberlega fyrir því að fá smásölu á áfengi frjálsa hér á landi, yrði það langt því frá fyrsta fyrirtækið sem starfar á Íslandi til að gera það eins og vel er þekkt.

Hefur Finnur Árnason, forstjóri Haga sem reka til dæmis Bónus og Hagkaup, talað fyrir því að ríkisreknar verslanir fyrir áfengi séu tímaskekkja  og að ríkið gæti losað sig við verulegan kostað og haldið tekjum með því að breyta því fyrirkomulagi.

Taldi auglýsingu ÁTVR viðbragð vegna komu Costco

En það er ekki bara Costco sem fer í baráttu heldur hefur Áfengis- og tóbaksverslun ríkisins einnig haldið úti málflutningi gegn því að smásala áfengis hér á landi verði gefin frjáls, til dæmis þessi umsögn starfsmannafélags ÁTVR.

Nú í sumar birti ÁTVR umdeilda auglýsingu sem nefndist Röðin, sem hlaut mikla gagnrýni frá þeim sem vilja frjáls sölu á áfengi.

Áslaug Arna Sigurbjörnsdóttir, þingmaður Sjálfstæðisflokksins, sagði í samtali við Bítið á Bylgjunni að hún teldi að koma Costco til Íslands væri undirrót þessara auglýsingar ÁTVR.

„Þau eru að eyða gríðarlegum fjármunum í þessa auglýsingu og Costco hefur stór áhrif í þessu því Íslendingar eru farnir að sjá að það er hægt að kaupa mun ódýrara áfengi eins og matvöru af Costco en þó ekki fyrir almenning heldur bara fyrir þá sem eru með fyrirtæki. Ég held að fólk sé bara að sjá þetta og ÁTVR er hrætt við Costco eins og aðrar búðir því það er ekki bara loksins verið að selja okkur ódýrari matvöru heldur eru líka tækifæri á að fá ódýrara vín og ég held að Íslendingar sjái það,“ sagði Áslaug Arna.

Þá benti Áslaug Arna á að ef ÁTVR væri ekki með einokun á sölu á áfengi gæti almenningur keypt áfengi í Costco á heildsöluverði eins og mat og aðrar vörur sem þar eru seldar.