„Ekkert tengsla­net, engin vinna“

Ljiridona Osmani lauk nýverið meistaranámi í náms- og starfsráðgjöf við Háskóla Íslands. Þar tók hún tíu viðtöl við menntaða innflytjendur um upplifun þeirra af íslenskum vinnumarkaði. 

Afrakstur rannsóknarinnar var ritgerðin „Ekkert tengslanet engin vinna“ þar sem gefur að líta nokkuð sláandi niðurstöðu hvað varðar stöðu innflytjenda á íslenskum vinnumarkaði. Vísir ræddi við hana um rannsóknina.

Erfitt að komast inn á íslenskan vinnumarkað

Árið 2002 þegar Ljiridona var fimm ára flúðu foreldrar hennar með hana og bróður hennar frá Kosóvó til Íslands. Þau hafa búið á Suðurnesjum síðan svo hún þekkir af eigin reynslu að vera innflytjandi á Íslandi.

Reynsla hennar og fjölskyldumeðlima af íslenskum vinnumarkaði kveikti áhuga hennar á rannsóknarefninu.

„Ég er sjálf inn­flytjandi og þetta er eitt­hvað sem ég á­samt fjöl­skyldu­með­limum höfum þurft að díla við. Það er erfitt fyrir okkur að komast inn á ís­lenskan vinnu­markað, hvað þá þegar þú hefur ekki menntun, tungu­málið eða tengsla­netið, sem var mest á­berandi í rit­gerðinni,“ sagði Ljiridona.

„Ég tók viðtöl við tíu menntaða innflytjendur á Íslandi,“ segir Ljiridona um rannsóknina. 

Í viðtölunum notaði hún ákveðinn viðtalsramma sem aðlagaðist síðan ólíkt að hverjum einstaklingi eftir því sem leið á viðtölin.

„Mér fannst mikilvægt að skoða menntunina af því menntaðir innflytjendur ganga ekki einu sinni fyrir ómenntaða Íslendinga,“ segir Ljiridona.

Engin vinna án tengslanets

Í viðtölunum voru fjögur gegnumgangandi þemu sem flestir viðmælendur upplifðu. Þau voru mikilvægi tengslanets í atvinnuleit, áhrif tungumálakunnáttu, skortur á upplýsingamiðlun og stuðningi og loks lágt mat á erlendri háskólamenntun.

„Mest áberandi var tengslanetið. Það höfðu allir viðmælendur komist inn á íslenskan vinnumarkað vegna tengslanets. Hvort sem það voru vinir eða maki þá komust þau inn á vinnumarkað bara vegna þess,“ segir Ljiridona.

Titill ritgerðarinnar, „Ekkert tengslanet engin vinna,“ er setning sem einn viðmælenda sagði í viðtali og segir Ljiridona það lýsa upplifun innflytjenda og útlendinga af ástandinu á íslenskum vinnumarkaði.

„Ein í viðtalinu var búin að vera á Íslandi í alveg nokkur ár og komst aldrei inn á vinnumarkað. Hún eignaðist síðan íslenskan mann og hann reddaði henni vinnu,“ segir Ljiridona.

Önnur sagði „ef ég hefði ekki þekkt til einnar stelpu sem gat reddað mér vinnu þá væri ég örugglega enn þá í leit að vinnu“. Sú fullyrti einnig að „skyldmenni eða gott tengslanet“ kæmi fólki efst á listann í atvinnuviðtölum hérlendis.

Ómögulegt að læra tungumálið ef maður kemst ekki að 

Fleira kom í ljós í viðtölunum, þar á meðal fordómar vegna hörundslitar og ófullkominnar íslensku og upplifun viðmælenda af því að ættingjar vinnuveitenda gengju fyrir í ráðningum. 

Þá væru Íslendingar svo lokaðir að útlendingar ættu erfitt með að komast inn í íslenska vinahópa sem væru þegar búnir að mótast.

„Þetta er lítið land og það er líka erfitt að eignast vini. Það er erfitt að koma sér inn í vinahópa þar sem Íslendingar eru búnir að þekkjast síðan í leikskóla. Þetta eru lokaðir hópar sem eiga erfitt með að leyfa nýjum að koma inn,“ segir Ljiridona.

„Hvernig eiga þessir einstaklingar að læra tungumálið þegar þau eru ekki samþykkt inn á vinnumarkað eða inn í vinahópa?“

Skipt strax í ensku eða gripið fram í 

Viðmælendur töluðu um að lykillinn að íslensku samfélagi væri að geta talað íslensku og það væri mikilvægt að kunna hana til þess að verða þátttakendur í samfélaginu og mynda tengsl.

Einn viðmælandi orðaði það svo: „Ef maður talar ekki íslensku þá kemst maður ekkert áfram hér á Íslandi.“

Íslenskukunnátta aftraði fólki ekki þegar kom að dagsdaglegri þjónustu, t.d. í matvörubúðum eða hjá lækni. Hins vegar olli íslenskukunnátta miklum vandræðum þegar kom að vinnumarkaði.

Fólk fengi yfirleitt ekki vinnu ef það talaði ekki íslensku eða talaði bjagaða íslensku. Þá sögðust margir hafa lent í aðkasti frá viðskiptavinum vegna húðlitar og tungumálakunnáttu. Að sama skapi fengi fólk sjaldan tækifæri til að spreyta sig á íslensku af því Íslendingar færu alltaf beint í ensku.

„Einstaklingar sem tala með hreim eiga oft og tíðum erfiðara með að tjá sig. Þeir eru lengur að koma út úr sér orðunum og þá er alltaf gripið strax í ensku eða gripið fram í, setningarnar kláraðar fyrir þá,“ segir Ljiridona. 

Flestir viðmælendanna höfðu farið á íslenskunámskeið eða farið í nám í íslensku. Upplifun þeirra var að það þyrfti að auka fjölbreytni á íslenskunámi fyrir útlendinga. 

Framboðið væri of einsleitt og mörgum fannst námskeiðin of stutt til að það lærði nægilega mikið.

„Þetta er bara ein leið og allir læra það sama,“ segir Ljiridona um það sem er í boði. Enn fremur sé ekki tekið tillit til þeirra sem passi ekki inn í formið.

Svindlað á fólki vegna skorts á upplýsingum

Viðmælendur upplifðu sig skorta bæði stuðning og viðeigandi upplýsingar vegna vinnumarkaðs- og launamála. Fyrir vikið lentu margir í því að svindlað væri á þeim.

„Ein var búin að fá vitlaust útborgað í mjög langan tíma en það sagði engin henni frá því fyrr en hún sýndi íslenskum vinkonum sínum launaseðilinn,“ segir Ljiridona.

Sjá einnig: Rödd inn­flytj­enda sem virðist aldrei ná á­heyrn eða um­boði

Það að geta leitað til einhvers væri mikilvægt segir Ljiridona en viðmælendur upplifðu það að sér væri hent í djúpu laugina án þess að fá nokkra hjálp. Fólk vissi ekkert hvert það gæti leitað eftir upplýsingum.

„Átta prósent innflytjanda eru með lægri laun en Íslendingar á íslenskum vinnumarkaði,“ segir Ljiridona. Það sé eitthvað sem ekki allir viti.

Erlendar háskólagráður ekki metnar að virði

Viðmælendur voru sammála um að gráður frá erlendum háskólum væru ekki metnar sem skyldi á íslenskum vinnumarkaði. Fólk sækti um störf en fengi aldrei nein svör eða viðtöl.

Þátttakendur töldu þetta vera verulegt vandamál sem þyrfti að leysa þar sem þeir töldu menntun sína og hæfni á vinnumarkaði ekki nýtast nægilega vel.

„Það voru nokkrir sem komu með gráður frá heimalandi sínu. Það var lítið sem ekkert metið og þau ákváðu því frekar að mennta sig meira á Íslandi af því þau sáu að menntun sem er merkt íslenskum háskólum kemur þeim áfram,“ segir hún.

Þegar fólk menntaði sig og kæmist inn á vinnustaði lenti fólk samt í því að það var gengið fram hjá þemi.

„Það var ein sem sótti um á leikskóla, fór að vinna og menntaði sig. Hún kláraði leikskólafræði og það losnaði deildarstjórastaða. Hún sótti um, fékk ekki stöðuna og það kom inn ómenntaður Íslendingur sem þekkti til leikskólastjórans,“ segir Ljiridona.

Álitin Íslendingur þar til fólk sér nafnið

Aðspurð hvað hafi komið sér mest á óvart við rannsóknina segir Ljiridona það hafa verið vægi tengslanetsins. Eftir á að hyggja er hún þó ekki svo hissa, landið sé það lítið að sambönd skipta miklu máli.

Hún telur sig sjálfa heppna þar sem hún lítur útlitslega út fyrir að vera íslensk og ólst upp frá barnsaldri á landinu svo hún talar reiprennandi lýtalausa íslensku. Það sem trufli fólk helst sé nafnið en það hafi líka stundum hamlað henni í atvinnuleit.

„Ég tel mig vera heppna að, ég passa inn fyrir utan nafnið. Útlitslega séð eru það ekki margir sem halda að ég sé útlendingur fyrr en þeir sjá nafnið mitt. Stundum þarf maður þá bara að tala ensku en það er eins og gengur og gerist,“ segir Ljiridona að lokum.